Beogradske reke...kojih više nema | Staro(beo)gradske priče

Površno posmatrajući mapu ili satelitski snimak Beograda teško se može zamisliti postojanje još neke reke osim Dunava, Save i Topčiderske reke.

Ipak, pažljivom posmaraču teško će promaći konfiguracija terena, brojna brda i između njih usečene doline reka i potoka. Dovoljno je samo malo uključiti maštu i na trenutak zanemariti zgrade, automobile i ulice da bi se veoma jasno uvidele brojne beogradske rečne doline - ostaci nekadašnjih reka i potoka koji su tuda tekli.

Takođe, analitičnom posmatraču neće promaći ni pojedina imena ulica i naselja u gradu koja nam svedoče o doskorašnjem postojanju reka: Milošev potok (Jajinci), Banjički potok, Ristin potok (Cvetanova ćuprija), Repiška (Žarkovo), Mitkov kladenac (Veliki Mokri lug), Kisela voda (Zvezdara), Bele vode, Veliki i Mali Mokri lug, Viline vode...

Kada naučimo da tako posmatramo Beograd, tada će nam, na primer, biti jasno da je Knez Mihailova ulica zapravo razvođe Save i Dunava, ulica Kneza Višeslava razvođe Topčiderske i Repiške reke, a Bulevar kralja Aleksandra razvođe Bulbulderskog i Mokroluškog potoka. Brojne ulice predisponirane su koritima nekadašnjih reka koje su danas poslate u podzemlje, a padine ovih dolina pokrivale su bašte i vinogradi. Upravo je tako okolina Beograda izgledala u prošlosti.

Iako se većina beogradskih reka i potoka danas nalazi pod asfaltom, one nam jasno ukazuju na vodno bogatstvo glavnog grada, u vreme kada je Beograd postojao samo u granicama današnjeg „kruga dvojke“, a na izlet se odlazilo „čak“ u Kijevo ili Bulbulder.

Zanemarićemo za ovu priču Savu i Dunav, o kojima je uglavnom sve već napisano i poznato. Držaćemo se urbanog dela grada, njegovih predgrađa i onim prostorom koji danas nazivamo grad Beograd.

Postanak reka na ovim prostorima u vezi je sa izdizanjem planinskih venaca i povlačenjem Panonskog mora. Od tada pa do danas reke većom ili manjom snagom stvaraju svoje putanje u vidu dolina. Javljaju se najčešće po dnu nekadašnjih zaliva Panonskog mora. Najveće beogradske reke su stalni tokovi, neke su i dalje na površini dok su pojedine prilikom širenja grada smeštene u kolektore ispod asfalta i nisu nam dostupne. Većina potoka i reka o kojima će biti pisano, postojali su na površini i posle Drugog svetskog rata i još uvek su dostupne brojne fotografije na internetu koje svedoče o njima. O beogradskim rekama danas nam govore i brojne doline koje su ostale kao uspomena na neko drugo vreme kada su se u njihovim koritima praćakale ribe i rakovi.

Stoga, „prošetajmo“ malo obalama zaboravljenih reka Beograda...

Topčiderska reka

Najznačajnija i najduža reka Beograda, posle Save i Dunava svakako je Topčiderska reka. Izvire nedaleko od Ralje, a uliva se u Čukarički rukavac na Savi, kod Hipodroma. Dužine je oko 30 km i protiče kroz nekoliko gradskih i prigradskih naselja. Brojne su pritoke Topčiderske reke, a neke od njih još uvek teku nesmetano dok su neke presušile ili su stavljene u cevi. Najznačajniji su Rakovički, Kijevski, Lisičiji i Kaljavi potok. Na Kijevskom potoku, krajem 19. i sve do tridesetih godina prošlog veka postojalo je Kijevsko jezero, jedno od najpoznatijih izletišta tadašnjih stanovnika grada. Postoji čak i nepotvrđen podatak da su Albert Ajnštajn i Mileva Marić, kada su 1905. godine boravili u Beogradu, jedan dan odvojili za opuštanje na ovom jezeru. Kaljavi potok, velika desna pritoka Topčiderskoj reci nastaje u Kumodražu, u blizini današnjeg Instituta Torlak. Nakon Avalskog puta protiče kroz veliku i duboku dolinu koja razdvaja Banjicu i Kanarevo brdo.

Vračarski potok

Ovo je jedan od najkraćih tokova nekadašnjeg Beograda. Kretao se Nemanjinom ulicom od Slavije do nekadašnje Bare Venecije. Zanimljivo je da je upravo izvor Vračarskog potoka plavio okolinu današnjeg trga Slavija i stvarao veliku baru koja se pominje kao omiljeno lovište Beograđana tokom 19. veka. Potok je danas smešten u kolektor ispod Nemanjine ulice.

Bibijin potok

Izvirao je na mestu današnje zgrade Politike i kretao se Skadarskom ulicom, pored Bajlonijeve pijace sve do Dunava. Iako se danas nalazi u kolektoru, do skora se moglo primetiti udubljenje u kaldrmi po sred Skadarske ulice koji je obeležavao nekadašnji tok.

Iz snažnog izvora koji se danas nalazi ispod temelja hotela Moskva kretao se mali potok niz Prizrensku ulicu i plavio je prostor današnjeg Zelenog venca.

Paripovac

Ovo je najveći tok u naselju Žarkovo. Delimično, potok je poslednjih decenija preseljen u cevi, a može se videti od Žarkovačkog mosta prema Makiškom polju. Potok je izvirao između današnjih ulica Jablaničke i Arčibalda Rajsa i kretao se paralelno sa ulicama Ratka Mitrovića i Ace Joksimovića, usput skupljajući još jednu manju pritoku. Ovo je ujedno i potok koji nam je ostavio jednu od najdubljh rečnih dolina u Beogradu koja se usekla od Ibarske magistrale prema Vodovodskoj ulici. Paripovac je danas bujični potok koji često pravi probleme stanovnicima Žarkova.

Mokroluški potok

Izvire u naselju Veliki Mokri lug i većim delom toka prati trasu današnjeg autoputa i uliva se u Savu u blizini mosta Gazela. Većim delom je sproveden u kolektor koji se nalazi ispod autoputa. Na svom toku prikuplja nekoliko pritoka, a najznačajniji su Duboki (Rimska ulica, Ustanička), Kumodraški (Kumodraška ulica) i Čuburski potok (Južni bulevar). Upravo je Mokroluški potok, zajedno sa Vračarskim stvarao čuvenu Baru Veneciju na mestu doskorašnje glavne železničke stanice.

Bulbulderski potok

je verovatno bio jedan od najlepših potoka u blizini grada. Tekao je ulicama Dimitrija Tucovića i Jovana Cvijića i ulivao se u Dunav nedaleko od današnjeg pristaništa. Bulbulder na turskom znači „slavujeva dolina“. Uz ovaj potok nalazile su se raskošne kuće i vile od kojih se neke i danas mogu videti iza novosagrađenih višespratnica. Uz potok su bile i velike bašte u kojima se proizvodilo povrće koje je prodavano na beogradskim pijacama.

Mirijevski potok

Nekada najveći potok u Mirijevu, danas je jedan od najzagađenijih tokova u gradu. Protiče pored Rospi ćuprije i Mirijevskog bulevara i uliva se u dunavski rukavac. Jednim delom nalazi se u kolektoru, a stanovnici Mirijeva i okolnih naselja imaju veliki problem sa otpadnim vodama i kanalizacijom koja se sliva u njega.

Repiški potok

Takođe se nalazi u ataru nekadašnjeg sela Žarkovo. Samo malim delom u donjem toku danas se nalazi na površini. Izvirao je nedaleko od današnjih bazena u Košutnjaku i kretao se pored škole Miloš Crnjanski, a zatim ulicom Endija Vorhola do Makiškog polja gde se danas uliva u jedan od melioracionih kanala. Često se dešava da usled obimnih padavina potok izbije na površinu.

Zanemarivanje beogradskih reka i potoka dovelo je do toga da one danas predstavljaju najveća legla zaraze u gradu. Postoje ideje za one koje su još uvek na površini u budućnosti revitalizuju i od njih stvore gradske oaze, prostori koji toliko nedostaju Beogradu.

Nažalost, većina pomenutih tokova ostala je samo u sećanjima najstarijih Beograđana... Nama ostaje da ih upoznamo i potrudimo se da, bar one koje su preostale na površini, učinimo mestima od kojih nećemo zazirati.