Tragovi Panonskog mora u Beogradu

Gledajući sa Beogradske tvrđave prema Sremu i Banatu, da li se ikada zapitate gde nestade onoliko Panonsko more? Šta se to dogodilo da tolika voda nestane, naoko ne ostavivši nikakav trag da je ikada bila tu? Da li je stvarno nestala bez traga?! Da li je moguće da nam nije ostavila bar nekoliko opipljivih dokaza da je okolina Beograda bila nekad pod morem?! Ne verujte očima. Prošetajte kroz primorski grad Beograd i upoznajte morske predele koji se kriju u našoj prestonici.

Stari Beograđani često su imali naviku da šetajući tvrđavom zastanu na Fićir-bajiru, malenom bregu na najisturenijem delu grada. Odatle se pruža predivan pogled na Novi Beograd, Zemun, Veliko Ratno ostrvo, Savu i Dunav. Teško je odupreti se monotoniji ravnice pred nama, koja podstiče na razmišljanje. Verovatno se zato taj breg, u prevodu sa turskog, i zove Breg za razmišljanje. Mene često taj pogled odvuče mislima u daleku prošlost, u doba kada je na tom prostoru postojalo veliko i moćno Panonsko more.

Panonsko more je, kažu knjige, postojalo na prostoru Panonskog basena od pre 23 miliona godina do pre 1,8 miliona godina. Pružalo se između Beča na zapadu, slovačkih Tatra na severu, rumunskih Karpata na istoku i Dinarida na jugu. Dunav se tada u more ulivao u blizini Beča, Sava je bila kratka pritoka, a još kraće su bile Drina, Kolubara i Morava. Poslednje vode Panonskog mora otekle su Dunavom prema Crnom moru, a more poslednji put zapljuskivalo Beograd pre otprilike 8 miliona godina. Da je kojim slučajem naš glavni grad postojao u to vreme, van vode bi virili samo njegovi najviši delovi poput Avale, Torlaka i Vračara.

Centralna zona Beograda, koja počinje od spomenika Pobedniku, pa se pruža prema Terazijama, Tašmajdanu, Slaviji i Čuburi, predstavlja zapravo jedan veliki sprud koji danas čini kičmu grada. Nastao je u jednoj od razvojnih faza Zemlje kada je na ovom području vladala topla klima što je pogodovalo razvoju korala i školjki.

Pejzaž koji se vidi sa već pomenutog Fićir-bajira predstavlja upravo dno nekadašnjeg Panonskog mora. Otuda panonska ravnica severno od Beograda. Naravno, vremenom je po tom uravnjenom prostranstvu navejavan les, pesak i sitna prašina pa je i izgled ravnice znatno promenjen.

Da bismo videli najočigledniji trag Panonskog mora u centru grada, dovoljno je da se Defterdarovom kapijom spustimo sa Gornjeg u Donji grad Beogradske tvrđave, prema ruševini stare Mitropolijske palate ispod Pobednika. Tu se nalazi veliki neogeni sprud, koji predstavlja ujedno i severni ogranak Šumadije. Izgrađen je od peščara i krečnjaka i u njemu je otkriveno nekoliko desetina fosila mekušaca, pre svega školjki, koje i samo letimičnim pogledom lako možete uočii. Isti greben može se videti i u Zoološkom vrtu a upravo su ove stene, svojom moćnošću, zaustavile prodiranje Save i Dunava prema jugu.

Prošetaćemo još malo, duž Karađorđeve ulice, na potezu od tvrđave prema Brankovom mostu. Ako obratite pažnju, iza zgrada duž ulice, pruža se pogled na padinu koja spaja Kosančićev venac i Karađorđevu ulicu. Upravo je ta padina još jedan od dokaza o postojanju mora na ovim prostorima. Naime, ispod zelenog pokrivača mestimično se može videti krečnjačka stena iz tog perioda koja odoleva zubu vremena. U tim mekanim stenama tokom 19. veka napravljeno je nekoliko velikih laguma koji su se koristili kao podrumi i magacini za hranu i piće koji su dolazili brodovima do tadašnjeg pristaništa u blizini.

Ako se još malo udaljimo, dolazimo do parka Tašmajdan. Veliko drveće i trava samo su maska za ono što se zapravo nalazi ispod. Spustićemo se stepenicama prema dvorištu Pete beogradske gimnazije. Tu se može videti još jedan deo krečnjačkog spruda, pored crpne stanice u Aberdarevoj ulici i iza tribina stadiona Tašmajdan. Danas se u unutrašnjosti tog grebena nalazi čuveni nemački bunker iz perioda Drugog Svetskog rata koji je nastao na mestu nekadašnje pećine i rimskog kamenoloma. Upravo sa tog mesta vađen je kamen za izgradnju tvrđave i palata u rimskom Beogradu.

Neretko se krečnjačke stene iz doba Panonskog mora nalaze tik ispod asfalta. Često se, prilikom kopanja temelja za novu zgradu u centru grada naiđe na ove krečnjačke stene koje u sebi kriju školjke, morske puževe i ježeve. To se desilo na primer, prilikom kopanja temelja za Beograđanku, zatim u zgradama u Kosovskoj, Krunskoj i Kumanovskoj ulici. Takođe, po obodima doline neugledne i zagađene Topčiderske reke kriju se mali i izolovani peščani sprudovi, prepuni fosila puževa i školjki kakve se mogu sresti na jadranskoj obali.

Ovih tragova ima još više kako se udaljavamo od centra grada. Ako se uputimo u pravcu Čukaričke padine i Radničke ulice stićićemo do podnožja Banovog brda. Obratite pažnju na stene koje se vide iza zgrada. I one su tokom postojanja Panonskog mora predstavljale veliki sprud o kojeg su se odbijali talasi. I u ovoj steni, slično kao u Karađorđevoj ulici nalaze se brojni lagumi.

Ni ovde se šetnja ne bi završila. Mogli bismo da obiđemo i Višnjicu, Avalu, Sremčicu, Cerak, Kneževac... Svugde bismo, kada zagrebemo po površini i uklonimo zeleni pokrivač, mogli da dotaknemo dno ili obod nekadašnjeg mora.

Eto, kada vas put ponovo nanese na Beogradsku tvrđavu, Tašmajdan, na Čukaričku padinu i u Karađorđevu ulicu, zastanite i zamislite na kratko veliko morsko prostranstvo na ovim prostorima. I naravno, naš Beograd kao primorsku varoš...