Savamala koje (odavno) više nema | Staro(beo)gradske priče

Postoji jedan deo Beograda koji pamti dešavanja i od pre više od stotinu godina. Deo grada koji je nastao nadomak Save i Bare Venecije, van nekadašnjeg šanca koji je opasavao grad; koji je od neuglednog sela ispunjenog trošnim drvenim udžericama, početkom 20. veka postao najraskošnije naselje i svojevrsni centar Beograda; i deo grada koji i danas odiše istorijom i memlom prošlih vremena.

U jeku savremenih i intenzivnih urbanističkih promena u ovom delu grada, upoznajmo nekadašnju Savamalu i prisetimo se građevina kojih (odavno) nema...

Nije teško zamisliti period s početka 18. veka - Austrijanci 1717. godine osvajaju Beograd, Turci se povlače i prepuštaju grad evropskom duhu. Upravo je na krilima tog evropskog duha i nastalo prvo naselje na savskoj obali. U tom periodu Beograd je bio podeljen na tri varoši. Nemačka varoš zahvatala je deo oko Dorćola, koji su nakon odlaska turskog stanovnišva naselili Nemci iz oblasti Pfalz i drugih krajeva. Srpska varoš nalazila se oko Saborne crkve i Kosančićevog venca. Treća, Nova varoš beogradska (kasnije Savamala) razvila se na savskoj padini, između današnjih ulica Kralja Milana, Kneza Miloša, Nemanjine, Karađorđeve pa sve do Pariske ulice i nekadašnje Sava kapije. Okosnica je bila duž Karađorđeve, Bosanske (Gavrila Principa) i Sarajevske ulice. U njima je bio centar života, kao i bezbroj kafana poput Bosfora, Kičeva, Venecije, Deligrada, Limana... U Novoj varoši je prema popisu iz 1733. godine postojalo oko 90 kuća i živelo je oko 800 stanovnika, pretežno Srba, Jermena, Grka i Jevreja. Bavili su se trgovinom i zanatstvom pa je bilo kovača, sabljara, kazandžija, ali i abadžija (krojača), ćurčija (kožara), berbera, pintera...

Najstarije građevine koje danas možemo videti na prostoru Savamale datiraju iz 19. i s početka 20. veka. Ovaj put osvrnućemo se na one zgrade koje nisu odolele zubu vremena i pokušati da zamislimo one kojih više nema.

Jedna od najbitnijih građevina iz austrijskog perioda bila je Crkva Roždestva Svetog Jovana Preteče. Nalazila se na uglu Nemanjine i Balkanske ulice. Kada su Austrijanci 1739. godine napustili Beograd, u Savamalu dolazi tursko stanovništvo. Jedna od prvih stvari koju su uradili po dolasku bila je pretvaranje crkve u Džamiju velikog vezira Ivaz Mehmed-paše. Ona je na tom mestu postojala sve do odlaska Turaka iz grada, kada je porušena.

Nedaleko od nje, na mestu današnjih temelja za Brankov most, nalazili su se Liman džamija i Liman han. Limanom se u periodu turskog upravljanja gradom nazivao često plavljen prostor od današnjeg Brankovog mosta do Gazele. Kanije je taj prostor poneo naziv Bara Venecija. Na Limanu se nalazilo pristanište, a postojale su i brojne kafane, dućani i magaze koje su držali Turci. Kamile koje bi dovele velike karavane mogle su tovar da donesu samo do gradskih hanova, a onda su ih vraćali do Limana na odmor. Odatle je krenuo i poslednji karavan iz Beograda 1854. godine.

Velike promene u Savamali dolaze početkom 19. veka i smanjivanjem turskog uticaja u gradu. U tom periodu bilo je oko 150 trošnih kuća u Savamali. Tokom Prvog srpskog ustanka Karađorđe kroz Savamalu osvaja Beograd koji ostaje u njegovim rukama do sloma ustanka 1813. godine. Knjaz Miloš Obrenović je 1815. godine delimično povratio Beograd pa je Savamala, kao prigradsko selo pripala ponovo Srbiji, a hatišerifom iz 1833. godine beogradska uprava je potpuno prešla u srpske ruke i grad postaje sedište Beogradske nahije. Iz Savamale se iseljava tursko stanovništvo i započinje njena urbanizacija. Knjaz Miloš je postavio temelje današnjoj Savamali, njenim ulicama, trgovima i zgradama. Već 1829. godine postojala je jedna glavna i nekoliko sporednih ulica koje su naseljavali pretežno Srbi. Imućniji podižu zgrade na sprat, dok siromašniji grade prizemne kuće. Te prve građevine nose u sebi balkanski stil gradnje, ali veoma brzo se prihvataju i evropski uticaji.

Jedna od najstarijih građevina je Konak Kneginje Ljubice iz 1830. godine. Međutim, Miloš je već 1838. godine sagradio i dvorski kompleks između ulica Kraljice Natalije i Nemanjine. Milošev dvor nalazio se na mestu današnjeg Finansijskog parka, bio je raskošan, sa 24 sobe i velikim vrtom. Veoma brzo nakon izgradnje zgrada je dodeljena Ministarstvu finansija. Srušena je tokom Drugog svetskog rata, a do danas je ostao očuvan samo Milošev amam (kupatilo) izgrađen u orijentalnom stilu. Današnja zgrada Ministarstva finansija izgrađena je 1889. godine na tom placu.

Zgrada Narodnog sovjeta nalazila se na mestu današnje srednje Elektrotehničke škole Nikola Tesla. Sagrađena je 1836. godine, a srušena u međuratnom periodu. Na njenom mestu 1933. godine podignuta je zgrada u neoklasičnom stilu u kojoj se najpre nalazila Druga ženska gimnazija, a zatim i Viša ženska škola.

Kneževa pivara nalazila se na uglu ulica Admirala Geprata i Balkanske. Bila je u vlasništvu Kneginje Ljubice i u njoj se proizvodilo kvalitetno svetlo i tamno pivo. Menjali su se zakupci, a jedan od najznačajnijih bio je Ignjat Vajfert, otac najvećeg srpskog industrijalca Đorđa Vajferta. U njoj je 1858. godine održana Svetoandrejska skupština.

Mali pijac je bila jedna od dve savamalske pijace. Nalazila se na istoimenom trgu ispred zgrade Beogradske zadruge i bila je centar zbivanja. Pijaca je uklonjena kada su počele da se podižu velike zgrade u okolini.

Nedaleko od mosta, u blizini današnje zgrade Kapetanije nalazila se Đumrukana ili Carinarnica. Bila je to glavna veza Beograda sa svetom jer se čitava trgovina sa Evropom odvijala upravo kroz nju. Srušena je tokom nacističkog bombardovanja 1941. godine.

Prostor na kojem se danas nalazi hotel Bristol u prošlosti je zauzimao Kovačevićev han, izgrađen verovatno 1834. godine. Njega je 1865. godine otkupio Rista Paranos po kome je han nazvan Paranosov. U tom periodu bio je jedan od najvećih hanova u gradu, sa brojnim magazama, dućanima, kafanama i štalama. Ovo je ujedno i period kada Savamalu počinju da naseljavaju imućni trgovci poput Luke Ćelovića, braće Krsmanac, Đorđa Vuča i pomenutog Riste Paranosa. Oni su ostavili najveći broj zgrada koje i danas vidimo.

Na mestu dolaznih perona BAS-a i pre par meseci porušene zgrade Simpa nalazio se Nikoljski trg. Pružao se prema Savi a bio je ograđen metalnom ogradom.

Na parkingu zgrade u Karađorđevoj 49, na raskrsnici sa Crnogorskom ulicom, nalazila se kuća Tase Nerandžića, čuvenog trgovca gvožđem. Kuća je bila priljubljena uz današnju zgradu na kojoj se nalazi veliki mural. Poznata je i po velikom zločinu koji je potresao prestonicu. Tasin sin Milan upucao je oca, majku, brata, a zatim i sebe. Kuća je postojala sve do Drugog svetskog rata kada je na nju pala bomba.

Sa druge strane Crnogorske ulice nalazile su se dve kafane – Bosfor i Kičevo. Zbog blizine pristaništa bile su poznate kao stecišta lokalnih kabadahija, a obe su nestale prilikom izgradnje i proširenja Brankovog mosta.

Savamali duhovi prošlosti kao da ne daju mira, pa je i danas s vremena na vreme uskratimo za poneku zgradu, kuću pa čak i ulicu. Do skora se u ulici Svetozara Radića mogla videti i jedna od najstarijih kuća koja je srušena zarad izgradnje hotela. Takođe, ni zgrada pristaništa, takozvana Španska kuća, iako svojevrstan spomenik istorije i kulture našeg grada, danas nema krov koji se pre nekoliko godina urušio.

Ako već ne možemo da sačuvamo savamalske palate kao simbole prošlosti, ostaje nam da čuvamo sećanje na neki lepši Beograd i Savamalu kojih više nema...