Beogradski parkovi - zelene i(li) betonske oaze?!

Od početka velikih radova na (pre)uređenju gradskog jezgra Beograda, koji su prestonicu pretvorili u ogromno gradilište, svedoci smo velikih urbanističkih promena koje se, nažalost, ogledaju i u intenzivnom devastiranju gradskih zelenih površina.

Sudbina Beograda je, čini se, takva da svaka nova generacija vlastodržaca, čak i u mirnodopskim uslovima, ima sve manje razumevanja za gradsko zelenilo i njegov značaj u životu i razvoju grada. Od završetka Drugog svetskog rata do danas, usled širenja grada zbrisane su čitave šume na teritoriji Beograda, nestali su brojni drvoredi, dok su parkovi popločavani i betonirani. Kako je ovakav trend urbanizacije aktuelan i danas, valjalo bi se podsetiti kako su i kada nastajali najpoznatiji parkovi, drvoredi i zelene oaze u Beogradu.

Burna istorija grada nije dozvolila Beogradu da se urbanistički razvija poput drugih evropskih prestonica - Beča, Budimpešte, Praga... Česta rušenja, bombardovanja i okupacije uticale su da Beograd počne da se razvija u evropskom duhu mnogo kasnije od ostalih glavnih gradova. Tako su i neke pojave i trendovi, koji su u Evropi bili aktuelni još u doba renesanse, kod nas počele da se prihvataju tek nakon oslobođenja, krajem 19. veka.

Pogledajmo kako se razvijala ideja o gradskom zelenilu u onom smislu kakvog ga danas poznajemo...

Ako bismo pod Beogradom iz tridesetih godina 19. veka smatrali i prostor Topčidera, onda bi ovaj park bio najstariji u gradu. Uporedo sa gradnjom konaka Kneza Miloša u Topčideru rađeni su i pristupni putevi i ozelenjavanje prostora oko njega. Topčiderski park, Košutnjak i voćni rasadnik delo su profesora Liceja – Atanasija Nikolića. Ovaj veliki inženjer zaslužan je za prva uređenja zelenih površina u gradu, u vidu parkova i drvoreda. Tako je na Topčiderskom drumu (današnja ulica Kneza Miloša) posadio drvored topola, oko Miloševog konaka po njegovom planu posađeni su veliki platani koji se i danas tamo nalaze. Sadnice platana uvezene su 1866. godine iz Beča i najzastupljenija su vrsta u parku. Atanasije Nikolić je uredio i drvored jablanova u ulicama Kneza Miloša i Abadžijskoj (danas Kraljice Natalije), kao i kestenove na Terazijama. Ovo su ujedno i počeci ozelenjavanja grada i pravljenja prvih parkovskih površina.

Park-šuma Košutnjak i Topčider otvoreni su 1903. godine za javnost. Do tada taj prostor bio zatvoreno lovište dinastije Obrenović. Nakon otvaranja Košutnjak i Topčider povezani su tramvajskom linijom sa centrom grada što je omogućilo velikom broju građana da ih posećuju.

Najstariji park u gradu bio je „engleski“ park na mestu današnjeg Finansijskog parka. Bio je okružen najznačajnijim zgradama toga doba, Miloševim dvorom i starom zgradom Ministarstva finansija.

Do izrade plana velike regulacije grada van šanca 1867. godine od strane prvog srpskog urbaniste Emilijana Josimovića, gradsko jezgro Beograda nije imalo nijedan prostor za uživanje, poput parka ili nekog drugog uređenog zelenila. Najbliža zelena oaza bila je u Topčideru ali u to vreme, nalazila se na dalekoj periferiji i nije bila lako dostupna građanima.

Josimović je jedan od prvih koji je uvideo nedostatak gradskog zelenila u Beogradu. Smarao je da: „Propustimo li mi to uraditi sada, gde je vrlo udesna prilika... što toliku zemlju imamo na raspoloženiju, to ćemo mnogo teže moći popraviti takvu pogrešku docnije, kada većma budemo osetili potrebu... a sva se ona zemlja bude nalazila u privatnim rukama.“

Ovako dalekovidno razmišljanje pratilo je i nekoliko interesantnih predloga. Jedan od predloga bio je da se nekadašnji šanac pretvori u park koji bi opasavao grad u vidu dugačkog zelenog pojasa. Taj zeleni pojas, koji je Josimović nazvao venac, trebao je da se proteže od Save do Dunava na površini od 50000m². To je bio pokušaj da se oko istorijskog centra grada izgradi široki zeleni prsten bulevara poput bečkog ringa. Tu ideju danas delimično možemo prepoznati u nazivima Topličinog, Zelenog, Obilićevog, Kosančićevog na savskoj i Gundulićevog venca na dunavskoj obali.

Takođe, prema Josimovićevom regulacionom planu, bilo je predviđeno da se gradsko polje Kalemegdan pretvori u „divotan park“ koji bi bio ispresecan brojnim stazama i šetalištima. To je veoma brzo i učinjeno, tako da je Kalemegdan najstariji park u gradskom jezgru. Na prostoru Velike pijace, koja se nalazila nedaleko od Velike škole predviđen je park koji bi ovom prostoru dao karakter društvenog centra. Taj park je uređen prvo kao Pančićev park 1886. godine i bio je deo Kraljevog trga, a zatim, od dvadesetih godina prošlog veka kao Akademski park.

Na prostoru Zemuna nalazi se jedan od najstarijih parkova – Gradski park. Projektovan je 1880. godine na mestu starog kontumaca – granične ustanove u kojoj su se pregledale osobe koje dolaze iz zaraženih oblasti pri ulasku u Austrougarsku. Oko parka kasnije su sagrađene i zgrada Velike realke, pravoslavna crkva Svetog Arhangela Gavrila (iz 1786) i katolička crkva Svetog Roka (iz 1836).

Krajem 19. i početkom 20 veka stvaraju se novi parkovi i skverovi poput skverova na Topličinom vencu i ispod Narodnog pozorišta, park kod Nikoljskog trga u Savamali (danas park Bristol), Park Ćirila i Metodija. Tada je nastao i park na mestu današnjeg Karađorđevog parka, na mestu gde se nalazio prvi spomenik u Srbiji podignut 1848. godine u čast olobodioca Beograda iz prvog srpskog ustanka.

Park-šuma Zvezdara nastala je na istoimenom brdu na prostoru oko Astronomske opservatorije i nekadašnjeg Laudonovog šanca. Pošumljavanje je započeto nakon izgradnje opservatorije 1932. godine u cilju pravljenja zaštite od košave.

Na mestu nekadašnje Kraljevske konjičke garde napravljen je park Manjež 1933. godine. Dobio je naziv po francuskoj reči koja označava konjičku školu. Dizajnirao ga je u klasičnom stilu arhitekta Aleksandar Krstić a prvobitno je nosio naziv „Njegovo Veličanstvo“ po Petru II Karađorđeviću.

Tašmajdanski park nalazi se na mestu nekadašnjeg rimskog kamenoloma od kojeg je građen Beograd a zatim i srpskog groblja koje je Knez Miloš preselio 1826. godine sa prostora Varoš kapije. Tašmajdansko groblje je preseljeno 1888. godine na mesto današnjeg Novog groblja. Park je nastao nakon Drugog svetskog rata a deo ispod Pravnog fakulteta naziva se Mali Tašmajdan.

Park Vojvode Vuka je jedan od najstarijih u gradu. Postojao je i pre Prvog svetskog rata na Topličinom vencu a od 1936. godine u njemu se nalazi i spomenik Vojvodi Vojinu Popoviću -Vuku. Ovih dana akuelna je tema da se park poploča i pretvori u skver.

Terazijska terasa je park koji se pruža od Terazija prema ulici Kraljice Natalije. Uređivan je više puta, postoji mnoštvo projekata za njegovu regulaciju ali on za sada odoleva bilo kakvoj promeni. Terazijska terasa znatno utiče na klimu centra grada zbog otvorenosti prema dolini Save.

Park Luke Ćelovića nalazi se u Savamali kod Ekonomskog fakulteta. Naziv nosi po Luki Ćeloviću, koji je pored mnogih zgrada finansirao i izgradnju današnjeg parka kod hotela Bristol.

Pionirski park nalazi se na mestu nekadašnjeg dvorskog kompleksa oko Starog a kasnije i Novog dvora. Stari dvor izgrađen je 1842. godine a na mestu današnjeg parka pružala se dvorska bašta.

Čuburski park je nastao na mestu nedaleko od izvora Čuburskog potoka. Izgrađen je nakon Drugog svetskog rata a na njegovom mestu nalazila se čuvena kafana Kikevac koja je porušena prilikom izgradnje.

Park Bajfordova šuma nastao je pošumljavanjem tik nakon Drugog svetskog rata. U prošlosti se zvao Banjička šuma, a današnji naziv duguje Timotiju Džonu Bajfordu, čuvenom britanskom režiseru, scenaristi i glumcu koji je živeo i radio u Beogradu. Osamdesetih godina posmatrao je i proučavao ptice na prostoru šume i nakon toga predložio da se šuma stavi pod zaštitu države.

Park Prijateljstva nalazi se na Novom Beogradu, jedan je od najvećih parkova u gradu a podignut je 1961. godine tokom održavanja Prve konferencije nesvrstanih u Beogradu. Prvi platan u parku posadio je Josip Broz a nakon njega posađeno je još 193 stabala do raspada SFRJ. Pored svakog posađenog drveta stoji i naziv osobe koja ga je posadila (Indira Gandi, Fidel Kastro, Ričard Nikson, Hajle Selasije...).

Pored navedenih, trebalo bi pomenuti i Park Miljakovački izvori, te Park Milutina Milankovića, Hajd park, park Banovo brdo, Šumice i Neimarski park. Od velikih zelenih površina mogli bi se pomenuti još Botanička bašta, Makiš, Miljakovačka i Manastirska šuma.

Nažalost, ovde bi se lista beogradskih zelenih oaza mogla i završiti. Kako vreme prolazi, a graditeljska stihija ne jenjava, čini se da će ovakvih prostora biti sve manje. Pre bilo kakve ideje o seči stabala, trebalo bi se zapitati da li imamo pravo na to, koji to cilj opravdava sredstvo i po koju cenu...?!