Palilula | Imena beogradskih kvartova

Ako je Voždovac južna, a Zvezdara istočna, Palilula je zasigurno severna kapija prestonice i ujedno teritorijalno najveća opština Grada Beograda.

Prostirući se sa obe strane Dunava, od banatskog kanala Karaš pa sve do centra Beograda, Palilula zauzima površinu od oko 450 kvadratnih kilometara i sa preko 180 000 svojih stanovnika spada u najnaseljenije opštine u Srbiji.

O poreklu imena same opštine nema pouzdanih zapisa, ali dve istorijske činjenice možda nude objašnjenje. Prva je ta da je početkom 19. veka, kada je Beograd bio samo varoš opasana šancem, zbog lako zapaljivih krovova unutar istog bilo zabranjeno pušenje. Svako ko je voleo da zapali čibuk ili lulu, morao je izaći iz grada, pa je tako tadašnje predgrađe Beograda dobilo naziv Palilula. Druga činjenica je da se na području današnje Karaburme početkom 19. veka nalazio majdan iz kog se vadila glina za grnčarske radionice kojih je u ovom kraju bilo mnogo. Navodno su peći u kojima se grnčarija pekla imale oblik lule, pa je ovaj deo grada prozvan Palilula.

Kako bilo, Palilula se u međuvremenu „prebacila“ i preko reke i danas je najveća beogradska opština, sa mnoštvom kvartova još zanimljivijih naziva.

Bogoslovija

Bogoslovija nije klasičan stambeni kvart, ali je zasigurno jedan od najprepoznatljivijih delova grada, zahvaljujući istoimenom kružnom toku u kome se dodiruju neke od saobraćajnih arterija Beograda – ulice Mije Kovačevića, Dragoslava Srejovića i Severni bulevar. U njegovoj neposrednoj blizini nalazi se nekoliko značajnih javnih objekata poput VMC Karaburma, Omladinskog stadiona, Vojno-geografskog instituta, zgrade Vatrogasne brigade i Bogoslovskog fakulteta, po kome ovaj kraj i nosi naziv.

Hadžipopovac

Kada se od Bogoslovije krene prema centru grada ulicom Mije Kovačevića, stiže se u Hadžipopovac, kvart nezvanično omeđen ulicama Čarlija Čaplina, Zdravka Čelara, Cvijićevom i Ruzveltovom. Jedan od najstarijih delova Palilule naziv nosi po Nikoli Hadži – Popoviću (1819-1902), pravniku i sudiji Velikog suda Kneževine Srbije, koji je na ovom području imao poveće imanje pod njivama. Interesantno je da krajem 19. veka njemu nije bilo dozvoljeno da od njiva formira i prodaje placeve, jer je naseljavanje u neposrednoj blizini groblja (Novog groblja) tada bilo zakonom zabranjeno.

Profesorska kolonija

Da se radi o najotmenijem i najlepše uređenom delu Palilule može se zaključiti i iz imena ovog kvarta, čije jezgro čine ulice Jaše Prodanovića, Stojana Novakovića, Ljube Stojanovića i Račkoga. U ovim ulicama je, krajem 20-ih godina prošlog veka, četrdesetak profesora Beogradskog Univerziteta izgradilo svoje kuće. Najveće ime među njima bio je Milutin Milanković koji je više od trideset godina živeo u ulici Ljube Stojanovića. Danas se toponim Profesorska kolonija odnosi na nešto šire područje, uokvireno ulicama Mitropolita Petra, Braće Grim, Cvijićevom i Bulevarom despota Stefana i još uvek predstavlja jedan od, za život, najatraktivnijih delova Beograda.

Viline vode

Za razliku od susedne Profesorske kolonije koja svojim nazivom u najvećoj meri definiše i karakter kvarta, Viline vode svojim nazivom daju potpuno pogrešnu predstavu o kraju. Naime, ovaj deo Palilule, blagog i romantičnog imena, predstavlja najveću industrijsku zonu u Beogradu, smeštenu na svega kilometar udaljenosti od strogog centra grada. Na čelu sa Lukom Beograd, simbol ovog dela grada su nebrojena skladišta, hangari i magacini, zapuštena železnička pruga, stari i napušteni industrijski objekti. Iako od davnina postoje planovi da ovaj deo Beograda postane luskuzna stambena zona, od početne ideje se nije mnogo odmaklo. Kvart koji ograničavaju desna obala Dunava, Pančevački most odn. Ada Huja, Bulevar despota Stefana i ulice Vojvode Dobrnjca i Knežopoljska, naziv nosi po narodnom verovanju da u podzemnim tokovima, kojih na ovom području ima mnogo (zbog blizine Dunava), žive vile.

Karaburma

Najmnogoljudniji kvart Palilule, koji se sastoji iz više delova, proteže od Bogoslovije prema Zvezdarskoj šumi (do ulice Dragoslava Srejovića), Adi Huji (do Mirijevskog bulevara) i Mirijevu, naziva se Karaburma. Intenzivno naseljavanje ovog dela grada počelo je tek 60-ih godina prošlog veka, a prethodilo mu je obilno nasipanje desne obale Dunava, zatrpavanje „dunavca“ i spajanje nekadašnjeg rečnog ostrva Ade Huje sa obalom. A zašto se sve ovo radilo?! Zato što je brdo uz koje se uzdiže Karaburma (Zvezdarsko brdo) nekada bilo teško pristupačni stenoviti rt nad velikom rekom. Na starim otomanskim, pa i austrijskim, kartama označavano je sa kaya burun, što bi se u određenoj interpetaciji moglo shvatiti kao kameni rt. Stoga se može pretpostaviti da je današnji naziv nasleđen i u određenoj meri vremenom modifikovan i prilagođen našem jeziku. Druga varijanta po kojoj je Karaburma mogla dobiti ime objašnjenje nalazi u činjenici da su Turci na ovom području neposlušne podanike venčavali sa smrću. Kako je smrt crna (kara), a venčani prsten, prevedeno na turski, burma, otuda je izveden i naziv Karaburma. Ipak, zbog premalo sačuvanih pisanih i materijalnih tragova, ni jedna od ove dve varijante se ne može pouzdano potvrditi, već ostaje u domenu predanja.

Ćalije

Za jedne deo Karaburme, za druge deo Mirijeva, tek Ćalije su omanji deo Palilule koji povezuje ova dva velika naselja. Formirane na levoj dolinskoj strani Mirijevskog potoka (Mirijevskog bulevara), Ćalije se prostiru do Zvezdarske šume na zapadu. Neobičan naziv takođe duguju turskim osvajačima. Naime, na turskom jeziku çali (ćali) znači grmlje (šiblje ili žbunje), pa se može pretpostaviti da je u to vreme ovaj deo grada, tada daleka periferija, bio pokriven istim, a ime nasleđeno u potonjim vremenima, te ostalo i do danas.

Rospi ćuprija

Rospi ćuprija je naziv za deo Palilule koji se pruža sa desne strane donjeg toka Mirijevskog potoka (početak Mirijevskog bulevara) i u okolini raksrsnice Višnjičkog i Slanačkog puta. Interesantna legenda vezana je za neobičan naziv ovog kraja, a u osnovi su ponovo turski termini. Predanje kaže da je nekada na ovom mestu saobraćala skela koja je povezivala levu i desnu obalu Dunava. Muškarce „prečane“ koji su u Beograd dolazili radi trgovine, navodno su na jednoj ćupriji dočekivale dame koje su se bavile najstarijim zanatom. Kako je orospija izvorno turski naziv za bludnicu i prostitutku, tako je i ovaj, pomalo neugledni, kraj dobio ime.

Višnjička banja

Uređeno naselje prepoznatljivo po tipskim zgradama od crvene fasadne cigle i možda najlepšem pogledu na Dunav u čitavom gradu, naziva se Višnjička banja. Nalazi se na uzvišenju između Višnjičkog i Slanačkog puta, na području nekada poznatom kao Višnjičko polje. Naziv, razume se, nosi po obližnjem selu Višnjica, a ova opet po zasadima višnje koje u ovom kraju tradicionalno uspevaju (kao i na čitavoj desnoj obali Dunava do Grocke). Ali zašto banja? Zato što su, do Drugog svetskog rata, u podnožju brda na površinu izbijale lekovite i tople sumporovite vode kojom su reumu lečili stari Beograđani, a za koje su znali čak i Rimljani. Već decenijama unazad, pa i danas, mineralne vode Višnjičke banje završavaju u kanalizaciji, čekajući bolje vreme i eventualno obnavljanje banje.

Krnjača

Prvo palilulsko naselje kada se pređe Pančevački most, stupi na levu obalu Dunava i krene Zrenjaninskim putem, nosi naziv Krnjača. Ni o poreklu ovog neobičnog toponima nema pouzdanih zapisa, pa se ponovo moramo osloniti na predanja koja kažu da je početkom 20. veka, veliki prostor ovog (tada) sela bio deo velikog Pančevačkog rita, odnosno močvara u koju su Beograđani često odlazili u lov. Navodno je mesto sastajanja lovaca bila jedna velika krnja vrba, po kojoj je i čitav kraj dobio ime, a zadržao ga i do današnjih dana. Prostrano naselje pruža se sa obe strane Zrenjaninskog puta i sastoji iz više stambenih blokova.

Kotež

Plansko radničko naselje formirano krajem 60-ih godina prošlog veka, danas je toliko prošireno da zahvata čitav prostor između kanala Sebeš i Kalovita, sa zapadne strane „zrenjaninca“. Iako relativno novijeg datuma, o imenu ovog naselja se malo zna i opet – ne pouzdano. Pretpostavlja se da je u osnovi imena ovog naselja francuski termin le cottage (:kotaž) koji označava kolibu ili vikendicu i time ukazuje na miran deo grada.

Borča

Uz Karaburmu, Borča je najveće palilulsko naselje, sa dugom istorijom (za razliku od ostalih na levoj obali Dunava) i pisanim tragovima koji datiraju još iz 15. veka. Bivajući delom Ugarske kraljevine, u prvim spisima pojavljuje se kao ritsko naselje pod imenom Barcza. Kako u mađarskom jeziku ova reč nema posebno značenje, može se pretpostaviti da je slovenskog porekla i da ima veze sa barama i močvarama, kojih je u okolini Borče oduvek bilo na pretek. Sa preko 70 000 stanovnika, Borča je danas naselje sa najviše stanovnika na Paliluli. Deli se na urbani i ruralni deo, koje razdvaja Zrenjaninski put.

Padinska skela

Najudaljenije palilulsko naselje zalazi već duboko u banatsku ravnicu i pruža se uz sam Zrenjaninski put, dok se u njegovom zaleđu, sve do Dunava, prostiru nepregledne njive i posedi PKB-a. Tradicionalno zemljoradničko i stočarsko naselje, naziv je dobilo po svojim prvim žiteljima – stočarima iz slovačkog sela Padina, kod Kovačice, koji su se zbog brojnih rečnih kanala i rukavaca neretko prevozili skelama.