Reke ponornice | Prirodno nasleđe Srbije

Priroda u sebi često krije neobična mesta i pojave koje inspirišu istraživače, raspiruju maštu i zovu na avanturu. Jedna od takvih pojava su i ponorske reke - ponornice, skrivene najčešće u teško pristupačnim predelima naše planete. U grčkoj mitologiji simbolizovale su ulaz u podzemni svet, a i danas u pojedinim narodima i kulturama smatraju se mističnim mestima.

Kao što im ime kaže, ponornice su reke koje sa površine poniru u dubinu Zemlje, a mesta na kojima se to dešava nazivaju se ponori, propasti ili jame. Tipične su za kraške terene izgrađene od vodopropustljivih stena. Naime, ovi tereni i bogati su jamama i pećinama kroz koje, daleko ispod površine, nekada teku i prave podzemne reke. Da pojava bude još intrigantnija, ove reke ponekad ponovo izbijaju na površinu u vidu jakih izvora poput, recimo, Krupajskog vrela, vrela Mlave, Crnog i Svrljiškog Timoka i drugih.

U Evropi nema mnogo ponornica, ali ona najpoznatija je, verovali ili ne - reka Dunav! Na početku svog toka, na Švarcvaldu, jedan deo voda Dunava otiče podzemnim kanalima u dubinu i zatim ponovo izbija na površinu nedaleko od Bodenskog jezera. Tokom leta dešava se da korito Dunava na toj deonici na kratko ostane bez vode i u Nemačkoj se ovakva pojava naziva „nestajanje Dunava“.

Kraških terena ima dosta i na Balkanskom poluostrvu pa su ponornice česta pojava u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji i Crnoj Gori. Najpoznatije ponornice sa tih prostora su Reka u Sloveniji koja ponire u Škocjanskim jamama, zatim Lika i Gacka u Hrvatskoj, Trebišnjica u BiH i druge. Nas svakako najviše interesuju ponornice koje se javljaju unutar granica naše zemlje.

U Srbiji se ponornice javljaju u područjima izgrađenim od krečnjačkih stena. Najveći broj nalazi se u Karpatsko-balkanskim planinama istočne Srbije (Kučaj, Beljanica, Miroč, Homoljske planine…) gde postoji oko sedamdeset registrovanih podzemnih tokova. Uglavnom su to kraći podzemni tokovi, ali ima i onih koji kilometrima lutaju kroz podzemlje pre nego što izađu na površinu.

Jedno od najživopisnijih kraških područja u Srbiji je Dubašnička površ, na istočnim padinama planine Kučaj. Zahvaljujući poroznim stenama, ovaj predeo predstavlja izrazito bezvodnu sredinu, naročito u letnjim mesecima kada sva voda sa površi otiče podzemnim tokovima. Od ponirućih voda sa Dubašničke površi dobrim delom izgrađena je i najduža pećina u Srbiji – Lazareva pećina.

Najpoznatije ponornice na ovim prostorima su Dubašnica, Demizlok, Mikuljska reka i Vojal. Ove reke najvećim delom teku ispod površine i izbijaju na svetlost dana iz nekoliko pećina u vidu jakih vrela. Samo tokom kišnih perioda njihova voda otiče po površini, dok najvećim delom godine lutaju dubinama krečnjačkih masiva. Ove četiri reke „izdubile“ su u prošlosti veličanstvene kanjone koje danas rado posećuju planinari i ljubitelji prirode. Na Kučaju postoji još mnogo sezonskih reka ponornica koje se javljaju uglavnom tokom kišnih perioda u godini.

Beljanica je planina u Istočnoj Srbiji koja se prostire između Žagubice, Krepoljina i Despotovca. Na ovoj krečnjačkoj planini kriju se brojni speleološki objekti (pećine i jame) i ponornice. Najpoznatije su Rečka i Busovata. Busovata je jedna od najvećih ponornica u Srbiji dužine oko 9 km, a ponor kroz koji Rečka odlazi u podzemlje jedan je od najdubljih u našoj zemlji (Ivkov ponor, oko 150 m dubine).

Poniranje reka ili bar delova njihove vode javlja se i na većim tokovima. Reka Turija jedan je od izvorišnih krakova Svrljiškog Timoka, koji nakon površinskog toka od desetak kilometara, dolazi do ponora Pandiralo i nakon samo 600 metara podzemnog oticanja, ponovo izvire na površinu, na vrelu Svrljiškog Timoka. Često se dešava da se na mestu gde voda ponire formira malo jezero, jer podzemni kanali ne mogu da upiju svu vodu. Svrljiški Timok u daljem toku prolazi kroz jednu od najlepših klisura u Srbiji.

Berovička reka je jedna od najzanimljivijih ponornica u Istočnoj Srbiji. Nalazi se nedaleko od Pirota, u slivu Nišave. Ističe iz istoimenog jezera koje se formira samo tokom kišnih perioda. Kada jezero dostigne određenu površinu, nastaje Berovička reka koja izvire iz jezera i veoma brzo ponire u podzemlje. Njene vode, nakon dva kilometra podzemnog toka, izviru u kanjonu reke Jerme. U blizini Dimitrovgrada, nalazi se i ponornica Blato koja izvire iz istoimenog jezera, a zatim ponire u Popovu pećinu.

I okolina Valjeva obiluje krečnjačkim stenama, pa samim tim i ponornicama. Na Maljenu, Povlenu i Medvedniku, koji se u vidu potkovice pružaju oko Valjeva nalazi se veliki broj ponornica. Najpoznatije su Gradac, Polička i Povlenska reka, Plandište, Koljanica, Radmilovac i druge. Reka Gradac izvire u podnožju Povlena, ubrzo ponire u dubinu, a zatim izbija na površinu nedaleko od sela Bogatić. Od tog mesta pa sve do Valjeva Gradac stvara kroz jednu od najlepših klisura u Srbiji, koja je ujedno i omiljeno izletište Valjevaca.

Krečnjačkih terena ima i na jugozapadu Srbije. Na Pešterskoj visoravni nalazi se najveća ponornica u Srbiji – reka Boroštica. Posle površinskog toka od 18 kilometara, ova reka ponire ispod pešterskog polja i teče kroz podzemlje dužinom od 12 kilometara, da bi njene vode na kraju izbile na Juriškim vrelima u Crnoj Gori. Pored Boroštice na Pešteru se nalazi još nekoliko kraćih ponornica, a neke od njih su Crna rijeka, Delimeđska i Točilovska reka.

U zavisnosti od vremenskih uslova, neke od ovih ponornica mogu se videti i tokom čitave godine, ali se veći broj njih javlja isključivo u kišnim sezonama kada, istina, prilike za planinske šetnje i nisu najoptimalnije. Ipak, uz malo truda i strpljenja, sa rancem na leđima, dobrom obućom i kabanicom (za svaki slučaj) širom Srbije možete svedočiti o ovom izuzetno interesantnom prirodnom fenomenu.