Česme starog Beograda | Staro(beo)gradske priče

Zamislite Beograd sredinom 19. veka... Na primer 1867. godinu. Turska vojska nakon više od tri veka napušta varoš, a Beogradska tvrđava ponovo je u rukama srpskog naroda. Stanovništvo sa periferije ulazi u grad koji više liči na tursku kasabu nego na evropsku varoš. Slobodarski duh se širi kroz svaku ulicu i kroz svaki dom. Započinje jedan novi period koji donosi velike promene, kako u životu ljudi tako i u izgledu Beograda.

Tih godina Emilijan Josimović, prvi srpski urbanista, započinje veliki posao uređivanja varoši, promenu iz orijentalne u evropsku prestonicu. Grad postaje sve veći, stare udžerice zamenjuju nove spratne zgrade. Brojne su prepreke na koje Emilijan nailazi tokom uređivanja grada. Jedan od najvećih problema bio je, između ostalog, snabdevanje varoši vodom. Taj problem pratilo je i masovno doseljavanje stanovništva, tako da je Beograd sa oko 30 000 stanovnika 1873. godine, porastao na čak 80 000 početkom 20. veka. U tom periodu rađa se i ideja za izradom novog vodovoda, koji bi zadovoljio potrebe grada, koji je iz godine u godinu postajao sve veći.

Ali vratimo se na kratko u period prvog veka kada su Rimljani vladali ovim prostorima, ne bismo li videli kako su oni rešavali pitanje vode. Naime, oni su prvi doveli vodu iz okolnih potoka u centar grada. Napravili su sisteme koji su sprovodili vodu od izvora Mokroluškog potoka i iz Lipovačke šume do današnjeg centra grada. Tragovi ovog vodovoda u vidu tunela danas su pod zemljom, a voda sa ovog izvorišta korišćena je u gradu sve do 1870. kada je, usled širenja grada prekinut tunel na početku Bulevara kralja Aleksandra.

Sledeći veliki vodovod napravljen je tokom turskog upravljanja gradom. Turci su vodu sproveli iz izvora oko Bulbulderskog potoka, pa preko Dorćola do tvrđave. Krajnja tačka dokle je dolazio ovaj vodovod bila je na Vezirovoj ili Mehmed pašinoj česmi.

Kako se grad vremenom širio i na savsku padinu, Austrijanci su između 1724. i 1737. godine izgradili Varoški vodovod koji je napajao vodom tvrđavu, sve gradske institucije i javne česme.

Beograd je sredinom 19. veka imao oko dvadesetak javnih česama. One su se hranile vodom sa izvorišta u blizini grada, a voda se čuvala u velikim rezervoarima, od kojih se najveći nalazio pred ulazom u grad, ispred današnjeg hotela Moskva. Kako su Turci te rezervoare nazivali terazijama za vodu, po njima je taj deo grada i dobio ime. Odatle se voda cevima sprovodila do najvećih česama. Takođe, gotovo svako dvorište posedovalo je i bunar, ali već krajem 19. veka, veliki broj njih, zbog nedostatka kanalizacije, nije imao ispravnu vodu za piće. U tom periodu i broj javnih česama se povećao na trideset i pet. Pored javnih česama postojala je i služba sakadžija – raznosača vode, koji su konjskim zapregama prenosili vodu sa reka i česama do kuća.

Najpoznatije česme bile su na prometnim mestima, pijacama, ulicama, prolazima. Neke od njih su opstale dugo, ali samo nekoliko ih je sačuvano i danas. Sa željom da ih sakrijemo od zaborava, predstavljamo vam najznačajnije beogradske česme iz 19. veka.

Česma Mehmed-paše Sokolovića je najstarija očuvana česma u Beogradu, sagrađena u 16. veku. Nalazi se na Beogradskoj tvrđavi, pored Defterdarove kapije i bedema Gornjeg grada koje gledaju prema Savi. Podigao ju je turski veliki vezir srpskog porekla Mehmed-paša Sokolović kao uspomenu ne jedan od mnogobrojnih ratnih uspeha. Pored čuvenog mosta na Drini u Višegradu, ovo je jedini sačuvani spomenik koji je on podigao na ovim prostorima.

Delijska česma je jedna od najstarijih u gradu, pominje se još u 17. veku. Nekoliko puta je kroz vreme menjala mesto. Prvobitna Delijska česma nalazila se ispred Delijskog konaka, u kojem su odsedali turski vojnici – delije. Konak se nalazio na uglu ulica Knez Mihailove i Vuka Karadžića. Česma je porušena 1889. godine ali je ubrzo izgrađena nova na mestu današnje zgrade SANU. Kada je započeto kopanje temelja za zgradu SANU porušena je i ta Delijska česma, a nova je postavljena tek regulacijom Knez Mihajlove ulice 1987. godine i njenim pretvaranjem u pešačku zonu.

Terazijska česma podignuta je 1860. godine u čast povratka kneza Miloša Obrenovića na srpski presto. Sudbina ove česme pratila je i burnu istoriju grada. Svega tri godine nakon postavljanja, česmu je tokom proslave rođendana kneza Mihajla zahvatio požar koji joj je naneo veliku štetu. Obnovljena česma stajala je na sred trga Terazije sve do 1911. godine, kada je usled rekonstrukcije trga, preseljena u portu hrama Svetih apostola Petra i Pavla u Topčideru. Vraćena je 1975. godine na današnje mesto, ispred hotela Moskva. Pored česme Mehmed-paše Sokolovića, ovo je jedina očuvana česma starog Beograda.

Česma na Velikoj pijaci bila je na prostoru današnjeg Studentskog trga i Univerzitetskog parka, izgrađena 1875. godine. Velika pijaca je ujedno i najstarija pijaca u Beogradu, otvorena 1824. godine. Nakon ukidanja pijace 1928. česma je preneta na pijacu Stari Đeram.

Čukur česma nalazila se na mestu gde i danas postoji spomen obeležje (Dečak sa razbijenim krčagom), na uglu Dobračine i Gospodar Jevremove ulice. Poznata je po događaju koji se odigrao 1862. godine kada je turski vojnik ubio dečaka Savu što je dovelo do borbi i na kraju i proterivanja turske vojske iz varoši.

Saka česma nalazila se na uglu ulica Gospodar Jovanove i Kralja Petra, u delu grada koji se nazivao Zerek. Upravo sa ove česme sakadžije su najčešće raznosile vodu po domaćinstvima. Oni su vodu zahvatali i iz Dunava i Save ali je ona tada korišćena isključivo u tehničke svrhe. Sakadžije su opstale sve do uvođenja vodovoda u Beogradu, kada su počele da se bave novim zanimanjem – postale su ledadžije.

Pored ovih česama, Beograđani su pili vodu i sa Tabačke, Toskine i Male česme, česme kod Crvenog petla... Gotovo svaka crkva u gradu imala je svoju česmu pa su najpoznatije bile one u portama Vaznesenjske i Saborne crkve i crkve Svete Petke. Bilo je i velikih izvorišta u neposrednoj okolini grada, poput Hajdučke i Pašine česme, zatim Bele vode koje se nalaze nedaleko od prvog pravog gradskog vodovoda u Makišu. Ove česme na periferiji grada i danas postoje kao spomenici vremena. Posetite ih, imaju šta da ispričaju.